प्रशिक्षण

ग्रंथालय संचालनालयातर्फे पणजी, गोवा येथे महाराष्ट्रातून दहा ग्रंथपालांची Training under Capacity Building Programme of NML (National Mission on Libraries) for Library Personnel या साठी निवड झाली होती. सदर प्रशिक्षण RRRLF (Raja Rammohun Roy Library Foundation) च्या संयुक्त विद्यमाने आयोजित केले होते. या आधी असेच प्रशिक्षण जानेवारी २०१८ मध्ये नासिक येथे झाले होते. हे प्रशिक्षण १९ फेब्रुवारी ते २३ फेब्रुवारी २०१८ या कालावधीत राज्य मध्यवर्ती ग्रंथालय, संस्कृती भवन, पणजी येथे आयोजित करण्यात आले होते.

१८ फेब्रुवारी २०१८ रोजी आम्ही पणजी येथील हॉटेल जिंजर येथे दाखल झालो. या प्रशिक्षणाची आणि इतर नियोजनाची जबाबदारी असणारे RRRLF चे श्री. दिपांजन चटर्जी आणि श्री सुब्रतो नाथ यांनी सर्व व्यवस्था चोख ठेवली होती.

दिवस पहिला १९ फेब्रुवारी २०१८

सोमवार दिनांक १९ फेब्रुवारी २०१८ रोजी सकाळी ठीक १० वाजता आम्ही सर्व जण हॉटेल पासून जवळच असलेल्या संस्कृती भवन येथे जमलो.

 तेथे कृष्णदास शामा गोवा स्टेट सेन्ट्रल लायब्ररीच्या कर्मचाऱ्यांनी आमचे आपुलकीने स्वागत केले. प्रशिक्षणासाठी गोवा तालुका लायब्ररीतील आणि सेन्ट्रल लायब्ररीचे कर्मचारी तसेच कोलकाता येथील नॅशनल लायब्ररीचे आणि सेन्ट्रल रेफरन्स लायब्ररीचे कर्मचारी मिळून आम्ही एकूण ५२ जण उपस्थित होतो.

प्रशिक्षणाच्या पहिल्या दिवशी सुरवातीला कृष्णदास शामा गोवा स्टेट सेन्ट्रल लायब्ररीचे क्युरेटर डॉ. कार्लोस फर्नांडीस, RRRLF चे श्री. अनिरबन बिस्वास, गोवा सेन्ट्रल लायब्ररीच्या ग्रंथपाल सुलक्षा कोलमुले, इग्नुच्या श्रीमती उमा कांजीलाल यांनी दीपप्रज्वलन करून उपस्थितांचे स्वागत केले.

त्यानंतर RRRLF चे श्री. अनिरबन बिस्वास यांचे जगभरातल्या वेगवेगळ्या ग्रंथालयात झालेले आणि भविष्यात होऊ घातलेले बदल याबाबत माहिती दिली. सुरवातीलाच त्यांनी ‘ग्रंथपाल’ या पेशाबद्दल अभिमान बाळगा असे सांगितले. ( Be Proud to be a Libarian). सध्याचं युग जाहिरातीचं असल्याने आपण करत असलेल्या कामाची जितकी जास्त जाहिरात करता येईल तितकी करा. यासाठी सोशल मिडीयाचा वापर करा.

 जाहिरातीबाबत बोलताना त्यांनी स्मिता पाटील यांच्या  ‘मंथन’ सिनेमाचं उदाहरण दिलं. त्यात हा सिनेमा गुजरातचे पाच लाख शेतकरी सादर करताना लिहिलं आहे. त्यामुळे तो सिनेमा लोकांच्या मनामनात जाऊन बसला. त्यामुळे जाहिरात केल्यावरच आपण लोकांपर्यंत पोहोचू शकतो असे सांगितले.

 कारण सार्वजनिक ग्रंथालय काय किंवा कोणत्याही ग्रंथालयात फक्त पुस्तक देणे किंवा घेणे इतकेच काम नसते. जाहिरातीने योग्य परिणाम होऊ शकतो. तसेच सध्याच्या तंत्र युगात अनेक गोष्टी होऊ घातल्या आहेत. जसे की स्टाफलेस लायब्ररी, यंत्रमानवातर्फे चालवण्यात येणारी लायब्ररी, सोयीचे असणारे फर्निचर, प्रत्येक पुस्तकाला RFID (Radio Frequency Identification) इत्यादी गोष्टी होत आहेत. सरते शेवटी जाताना आपण आज या प्रशिक्षणास जमलेल्या बावन्न लोकांशी मैत्री केली पाहिजे आणि त्यांच्याशी आपापसात विचारांची देवाण-घेवाण झाली पाहिजे असे सांगितले. साधारणपणे पावणेदोन तासांनी प्रशिक्षणाच्या पहिल्या दिवशीच्या अर्ध्या भागाची सांगता झाली.

नंतरचे व्याख्यान आय आय टी मुंबईचे प्रा. प्रदीप वर्मा यांचे होते. त्यांनी गुगल संदर्भात आणि ऑन लाईन माहिती कशी मिळवतात याबद्दल माहिती दिली. www चा अर्थ काय? IP address म्हणजे काय? http म्हणजे काय? cloud computing म्हणजे काय? या सगळ्या गोष्टी काय असतात ते सांगितले. प्रा. प्रदीप वर्मा यांचे व्याख्यान ज्या ग्रंथालयांमध्ये संगणकीकरण झाले आहे आणि जे इंटरनेट वापरत आहेत त्यांच्यासाठीच उपयोगी होते. कारण आजही महाराष्ट्रातल्या काही खेडेगावात ग्रंथालयात संगणक नाहीत. त्यांचे सगळे काम हाती होत असते. अधे मध्ये दिवे जात असतात. त्यांना अशा अनेक अडचणींना तोंड द्यावे लागते. अशा परिस्थितीत हे व्याख्यान काही लोकांना क्लिष्ट वाटले. आणि ते साहजिकच होते. कारण व्याख्यान पूर्णपणे इंग्रजीतून झाले. त्यातून संगणकाचीही फारशी ओळख नाही.

पहिल्या दिवसाचे शेवटचे व्याख्यान इग्नू च्या प्रा. डॉ. उमा कांजीलाल यांचे होते. त्यांनी सोशल मिडिया, वेब २.२ म्हणजे काय आणि त्याचे फायदे काय? याबाबत माहिती दिली. सोशल मिडियाच्या वापराने आपण लोकांपर्यंत पोहोचू शकतो. linkedin म्हणजे काय? त्याचा वापर कसा करावा? ब्लॉग म्हणजे काय? ग्रंथालयाच्या संदर्भात कोणकोणते ब्लॉग्ज आहेत त्याबाबत माहिती दिली. विकिपीडिया , मायस्पेस, friendster म्हणजे काय? निंज म्हणजे काय? ICT applications म्हणजे काय?

https://en.wikipedia.org/wiki/Information_and_communications_technology

 यावर प्रकाश पाडला. हेही व्याख्यान उपयुक्त असले तरी जे ग्रंथालयासंदर्भात नव्याने या क्षेत्रात काम करत आहेत त्यांना जास्त उपयोगी होते. जिथे संगणकच नसेल त्या ग्रंथालयात या गोष्टी नव्याने प्रादेशिक भाषेत आणि संगणक वापरणे काळाची गरज आहे जाणवून देऊन सांगितले पाहिजे. हेही व्याख्यान पूर्णपणे इंग्रजीत झाले.

अशा रीतीने प्रशिक्षणाचा पहिला दिवस पार पडला.

दिवस दुसरा २० फेब्रुवारी २०१८

आजचे पहिले व्याख्यान पुन्हा डॉ. उमा कांजीलाल यांचेच होते. आजच्या व्याख्यानाचा विषय होता metadata. Metadata means data about data. मेटाडाटाचे प्रकार ( descriptive, technical and structural ) आणि त्याचा उपयोग कोठे कोठे केला जातो ते दृक्श्राव्य माध्यमातून दाखवले. एका पुस्तकाचे कॅटलॉगिंग करताना पुस्तकाबाबत कमी शब्दात जास्तीत जास्त माहिती कशी द्यावी याची माहिती दिली. marc21 म्हणजे काय? २०१० पर्यंत बऱ्याच ग्रंथालयात कार्ड  इंडेक्स वापरले जात. त्यात लेखक, विषय, पुस्तकाचे नाव आणि इतर माहिती अंतर्भूत असे. पण संगणकावर एखाद्या ग्रंथाची बारकाईने नोंद कशी करावी याबाबत माहिती दिली.

व्याख्यानाचा विषय हा मोठमोठ्या संदर्भ ग्रंथालयात जास्त उपयुक्त असल्याचे जाणवले. हे व्याख्यानही इंग्रजीतून असल्याने थोडेसे क्लिष्ट वाटले. तथापि ग्रंथालय शास्त्रात रोज नवनवीन शोध लागत असल्याने या शास्त्रात रोजच मोलाची भर पडत असल्याने कालानुरूप परिस्थितीशी जुळवून घेणे क्रमप्राप्त आहे असे जाणवले. याविषयी गुगल वरून अधिक माहिती घेता येऊ शकते. या व्याख्यानात DUBLIN CORE म्हणजे काय ते नव्याने माहिती कळली. यावरून ग्रंथालयशास्त्र दिवसेंदिवस अधिकाधिक प्रगत होत आहे याची जाणीव झाली.

या व्याख्यानानंतर डॉ. पार्थसारथी मुखोपाध्याय यांचे व्याख्यान झाले. व्याख्यानाचा  विषय होता – Open Knowledge movement: The background.

गुगल वरून कोणतीही माहिती शोधताना ती महिती बरोब्बर कशी शोधावी? तसेच URL, http, iso म्हणजे काय ते सांगितले. कोणतीही माहिती गुगल वर शोधताना अचूक शोधशब्द टाकल्यास काही सेकंदातच कशी बरोब्बर माहिती मिळते ते सांगितले.DOAJ (Directory of open access journal) बाबत दृक्श्राव्य माध्यमातून माहिती दिली. या व्याख्यानात गुगल आणि ग्रंथालयाचे सॉफ्टवेअर, डिजिटल लायब्ररी याबाबत माहिती दिली.

व्याख्यानाचे शेवटचे सत्र ग्रंथालयाची संगणक प्रणाली ‘koha’ बाबत प्रात्यक्षिक दिले गेले. यासाठी कृष्णदास शामा गोवा स्टेट सेन्ट्रल लायब्ररीच्या संगणक कक्षात नेले गेले. तेथे koha या ग्रंथालयाच्या open source प्रोग्रॅम मध्ये प्रत्यक्ष कसे काम करावे याबाबत प्रशिक्षणाची प्राथमिक माहिती दिली गेली.

दिवस तिसरा २१ फेब्रुवारी २०१८

पहिले व्याख्यान होते RRLF च्या श्री. अनिरबन बिस्वास यांचे. विषय होता – Public Library services: Community service & partnership.

सार्वजनिक ग्रंथालयातर्फे वेगवेगळ्या विषयांवर माहिती असलेली पुस्तके गोळा करावीत. जशी की आरोग्य, कुटुंब, कायदेविषयक, घरासंबंधी, अर्थविषयक आणि अशा बऱ्याच विषयावर एकत्रित ग्रंथ जमा करावेत किंवा अद्ययावत माहिती कशी मिळेल ते पाहावे. याच विषयांवर ग्रंथालयातर्फे वेगवेगळी व्याख्याने आयोजित करावीत ज्या योगे लोकांचा ग्रंथालयावर दृढ विश्वास बसू शकेल. उदाहरणादाखल रुमानियातील ग्रंथालयाने शेतकऱ्यांना सबसिडी बाबत अनेक शेतकऱ्यांना मार्गदर्शन केले. श्रीलंकेतील एका ग्रंथालयाने गृहिणींना घरगुती व्यवसाय करण्यासंबंधी मार्गदर्शन केले. स्लोवेनियाच्या ग्रंथालयाने १२०० लोकांना नोकरी संबंधी मार्गदर्शन केले. किरगीस्तानातल्या ३०% टीबी ग्रस्त लोकांना रेड क्रॉस संघटनेच्या मदतीने ग्रंथालयाने उपचारासाठी कॅम्प आयोजित केला होता. या आणि अशा अनेक प्रकाराने आपण लोकांमध्ये ग्रंथालयाविषयी आपलेपणाची भावना निर्माण होऊ शकते.

या व्याख्यानानंतर पुन्हा डॉ. पार्थसारथी मुखोपाध्याय यांनी koha या संगणक प्रणाली विषयी तोंडओळख करून दिली.

या व्याख्यानानंतर koha या संगणक प्रणालीच्या प्रात्यक्षिकासाठी पुन्हा कृष्णदास शामा गोवा स्टेट सेन्ट्रल लायब्ररीच्या संगणक कक्षात गेलो. यावेळी koha प्रणालीत ग्रंथालयाची प्राथमिक माहिती कशी भरावी याबाबत मार्गदर्शन करण्यात आले. यानंतर महाराष्ट्र आणि कोलकात्याहून आलेल्या प्रशिक्षणार्थींसाठी गोवा दर्शन आयोजित केले होते. बॉम जिजस चर्च, म्युझियम, आग्वादा फोर्ट आणि कलंगुट बीच येथे नेण्यात आले.

अशा रीतीने प्रशिक्षणाचा  तिसरा दिवस पार पडला.

दिवस चौथा २२ फेब्रुवारी २०१८

आजच्या दिवशी पुन्हा koha या संगणक प्रणाली बाबत प्रात्यक्षिकाद्वारे अधिक माहिती दिली गेली. तसेच सोबत koha बाबत एक सीडी आणि माहितीपत्रक दिले गेले. या प्रणालीबाबत अधिक माहिती हवी असल्यास त्यांचे प्रतिनिधी ग्रंथालयाला प्रत्यक्ष भेट देऊ शकतात अथवा teamviewer वरून संपर्क साधू शकतात असे सांगितले.

दुसऱ्या सत्रात जमलेल्या सर्व प्रशिक्षणार्थींचे गट पाडण्यात आले. प्रत्येक गटाला एक विषय देऊन त्यावरून काही पोस्टर्स आणि आपले विचार चित्रांच्या आधारे मांडायला सांगितले होते.

दिवस पाचवा २३ फेब्रुवारी २०१८

सकाळी ठीक १० वाजता श्री. तहा हाजिक यांचे यांचे 'संगणकाचे दिव्यांगांसाठी आधुनिक रूप' यावर व्याख्यान झाले. श्री. तहा हाजिक हे जन्माने अंध असूनही संगणकाचा वापर सहजतेने करत होते. यांचे कारण सांगताना ते म्हणाले की या २१ व्या शतकात टेक्नोलॉजीत रोजच्या रोज जे काही नवे शोध लागतात त्यामुळे मी येथे आज उभा आहे. यासोबत nonvisual डेस्कटॉप चे प्रात्यक्षिक दाखवले. windows10 मध्ये सुंदर आवाजात audio द्वारे माहिती सांगितली जाते. कोणतेही पुस्तक आपण यात ऐकू शकतो. यात आवाजावर व्यवस्थित नियंत्रण ठेवता येते. ब्रेल लिपीचा कीबोर्ड त्यामानाने महाग असल्याने त्याचा अजूनही सगळीकडे सर्रास वापर होत नाहीत. याचवेळी त्यांनी आम्हाला तुमच्या बरोबरीने वागवा असा संदेश देणारी अतिशय सुंदर VDO क्लिप दाखवण्यात आली. ती पहावी अशीच असल्याने लिंक देत आहे.

https://www.youtube.com/watch?v=cTz8xCu_2_U

या व्याख्यानानंतर कृष्णदास शामा गोवा स्टेट सेन्ट्रल लायब्ररीचे क्युरेटर डॉ. कार्लोस फर्नांडीस यांनी गोवा स्टेट सेन्ट्रल लायब्ररीची विभागाप्रमाणे माहिती सांगण्यास सुरवात केली. या ग्रंथालयाच्या बांधणीची सुरवात  २००७ पासून सुरु झाली. गोव्याचे तत्कालीन मुख्यमंत्री मा. श्री. मनोहर पर्रीकर यांनी सर्वतोपरी सहाय्य केले. ग्रंथालयाची इमारत सहा मजली असून संपूर्णपणे वातानुकूलित आहे. भरपूर प्रकाश योजना आणि प्रत्येक विभागाला ऐसपैस जागा आहे. सदर इमारतीचा तळमजल्यातील १५०० स्क्वेअर फुटाचा भाग ‘कला आणि संस्कृती’ विभागाला वापरण्यास दिला आहे. तळमजल्यावर ग्रंथालय बंद असल्यास ग्रंथ जमा करण्यासाठीचे स्वयंचलित मशीन आहे.

ग्रंथालयाच्या तळमजल्यावर मोफत वाचनालय आहे. तसेच काही मासिकेही वाचनासाठी ठेवली आहेत. ऐसपैस जागा आणि स्वच्छ सूर्यप्रकाश यामुळे वाचन हा एक सोहळा होऊन जातो.

संपूर्ण इमारतीतील तापमान सारखेच राहण्यासाठी ६५ डि-ह्युमिडीफायर्स लावले आहेत. पहिल्या मजल्यावर ब्रेल विभाग असून तेथे अंधांसाठी असलेले विशेष नकाशे आणि चित्र आहेत.

 दुसऱ्या मजल्यावर प्रशस्त बालविभाग आणि ६३ इंटरनेट ब्राउझिंग मशीन्स आहेत.खास मुलांसाठी audio visual हॉल आहे. येथे मुलांसाठी खास सॉफ्ट toyes आहेत. खास लहान मुलांसाठी आकर्षक फर्निचर आहे. पुस्तकांची मांडणी भाषा आणि विषय अशी आहे.

ग्रंथालयाच्या तिसऱ्या मजल्यावर पुस्तक विभाग आहे, जो वाचकांसाठी खुला असतो. चौथ्या मजल्यावर दुर्मिळ ग्रंथ तसेच गोव्याच्या इतिहासावरील ग्रंथ ठेवले आहेत. पाचव्या मजल्यावर संदर्भ ग्रंथ विभाग असून सहाव्या मजल्यावर जुन्या, प्राचीन पोर्तुगीज ग्रंथाचे जतन केले आहे.

याशिवाय अजून काही महत्वाच्या गोष्टी बघितल्या. जे जुने दुर्मिळ ग्रंथ आहेत ते वाळवी लागून खराब होऊ नयेत म्हणून acid फ्री बॉक्स आहेत त्यात काही पुस्तकं ठेवली आहेत. या एका बॉक्सची किंमत १२००/- इतकी आहे.

तसेच दुर्मिळ ग्रंथांच्या पानांचे जतन कसे करायचे यांचे आम्हाला येथे प्रात्यक्षिक बघायला मिळाले. ज्या ग्रंथाचे जतन करायचे आहे त्याचे पानन् पान सुटे करायचे. सुरवातीला स्वच्छ पाण्यात ते पान बुडवून ठेवायचे. त्यानंतर ते पान lime water मध्ये बुडवले गेले. नंतर त्याला पाण्यातून काढून mylnex पेपर लावला जातो. हा पेपर खास ग्लुटेन फ्री मैद्याच्या खळीने त्या पानाला चिकटवला जातो. ही मैद्याची खळ तेथेच तयार केली जाते. या पेपरमुळे पुस्तकाचे पान घट्ट-मुट्ट होते. पानाच्या आतल्या बाजूला ९ जीएसएमचा (ग्राम्स पर स्क्वेअर मीटर) टिश्यू पेपरची पट्टी चिकटवली जाते. या पट्टी मुळे पुढे ग्रंथबांधणी करणे सोयीचे होते. 

या ग्रंथालयात असलेल्या प्रत्येक पुस्तकाला RFID चीप लावली जाते. त्यामुळे पुस्तक गहाळ होण्याचे प्रमाण नगण्य आहे.

अशा रीतीने संपूर्ण ग्रंथालयाचा फेरफटका मारून झाल्यावर आम्ही सगळे संस्कृती भवनच्या हॉल मध्ये जमलो. तीन राज्यातून आलेल्या ग्रंथपालांपैकी एकेकाने प्रातिनिधिक स्वरूपाचे आभार प्रदर्शन केले. प्रशिक्षणाच्या शेवटच्या दिवशी श्री. किरण धांडोरे (ग्रंथालय संचालक, महाराष्ट्र राज्य) हे जातीने उपस्थित होते. त्यांनीही समारोपाच्या वेळी आपले मनोगत व्यक्त केले.

या संपूर्ण पाच दिवसाच्या प्रशिक्षणाच्या काळात कृष्णदास शामा गोवा स्टेट सेन्ट्रल लायब्ररीचे क्युरेटर डॉ. कार्लोस फर्नांडीस आणि त्यांचे सर्व सहकारी आम्हा सर्वांना विशेष आस्थेने हवं नको बघत होते. या कालावधीत आम्ही खास गोव्याचे पदार्थ चाखले. (मडगणे, खतखतं, काप). 

शेवटी जाताजाता.... पु. लं नी म्हंटल्याप्रमाणे कोणतंही शिक्षण हे, देणारा- घेणारात मैत्रीच्या पातळीवर झाले तर ते ह्या हृदयीचे त्या हृदयी झिरपते. फार बौद्धिक झालं तर ते रुक्ष होतं. पण इथे रुक्षपणा यायच्या आतच  खानपान हजर व्हायचं. त्यामुळे आमचे या प्रशिक्षणाचे पाच दिवस काव्य शास्त्र विनोदात आनंदात गेले.